Τον τελευταίο καιρό, σε ολόκληρο τον κόσμο, έχουν ανάψει πολλές δημόσιες συζητήσεις και έχουν δει μεγάλη δημοσιότητα στον τύπο και σε άλλα μέσα πολλές πλευρές του θέματος του Internet, του παγκόσμιου αυτού δικτύου επικοινωνιών μέσω υπολογιστών. Έτσι, έχουν αποκτήσει μια σημαντική επικαιρότητα οι διάφορες κοινωνικές, πολιτικές και πολιτιστικές διαστάσεις του Internet, όπως η πρόσβαση, οι τεχνολογικές επιδράσεις, η κρυπτογράφηση, το προσωπικό απόρρητο, η εμπορευματοποίηση, τα πνευματικά δικαιώματα, η αποκεντρωτική-άναρχη δομή, η εθνική επικυριαρχία, οι εθνικές εντάσεις, οι σχέσεις των φύλων. Δεν μπορεί όμως να γίνει αντιληπτός ο κοινωνικοπολιτικός ρόλος του Internet, χωρίς να διασαφηνισθεί πρώτα η ιδιαιτερότητά του σε σχέση με υπάρχουσες κοινωνικοπολιτικές πρακτικές και με τους αντίστοιχους θεσμούς.

Μολονότι είναι αυτονόητο ότι όσα συμβαίνουν στο Internet αποτελούν μια φυσική συνέχιση υπαρκτών κοινωνικών σχέσεων και λειτουργιών, η ιδιαίτερη πολιτική του σημασία βρίσκεται εκεί που παράγονται καινούργιες, διαφοροποιημένες, κοινωνικές σχέσεις και θεσμοί. Εδώ όμως ακριβώς δημιουργείται ένα μεγάλο πρόβλημα, όπως το επισημαίνει ο Mark Poster, καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Irvine: "Το πρόβλημα είναι ότι αυτές οι καινούργιες λειτουργίες μπορούν τότε μόνο να γίνουν κατανοητές, όταν υιοθετείται κάποιο πλαίσιο ανάλυσης που δεν περιορίζει εξ αρχής τη συζήτηση μέσα στις σύγχρονες ερμηνευτικές δομές. Για παράδειγμα, όταν κανείς καταλαβαίνει την πολιτική σαν τον περιορισμό ή την επέκταση των υπαρχόντων εκτελεστικών, νομοθετικών ή δικαστικών διοικητικών θεσμών, τοτέ δεν θα μπορέσει ούτε καν να θίξει το πρόβλημα των καινούργιων τύπων της συμμετοχής στην διοίκηση. Επομένως, το να αναρωτηθούμε για τη σχέση του Internet με την δημοκρατία ισοδυναμεί με πρόκληση ή με κίνδυνο πρόκλησης για τις υπαρκτές θεωρητικές προσεγγίσεις και έννοιες που αφορούν αυτά τα ερωτήματα." [1]

Για το λόγο αυτό, ο Poster καταφεύγει στις μετανεωτερικές πολιτικές θεωρίες των Philippe Lacoue-Labarthe και Jean-Luc Nancy [2], οι οποίοι προσπαθούν να δείξουν τους περιορισμούς των συγχρόνων πολιτικο-ιδεολογικών μορφωμάτων και να επεξεργασθούν ένα μετασύγχρονο προβληματισμό για την πολιτική. Σε έναν τέτοιο προβληματισμό, η πολιτική μελετάται σαν μια επίπονη διαδικασία ιστορικής κατασκευής της αυτόνομης δράσης, που είναι απαλλαγμένη από τις συγκυριακές και κοινωνικές και ιδεολογικές προτεραιότητες του παρελθόντος. Και ακόμα, το θέμα τις ελευθερίας μετατίθεται από προϋπόθεση ή συμπέρασμα της θεωρίας στην θέση των διαρθρωτικών λειτουργιών του πολιτικού λόγου. Δηλαδή, μια μετανεωτερική πολιτική προοπτική που αποστρέφεται την οντολογική θεμελίωση του υποκειμένου και εστιάζεται στην κατασκευή της ταυτότητας μέσα στην ιστορία, την κοινωνία και τον πολιτισμό. Πάνω σε τέτοιες βάσεις, ισχυρίζεται ο Poster, έχει νόημα να αναζητηθεί ο κοινωνικός, πολιτικός και πολιτιστικός ρόλος του Internet.

Για παράδειγμα, όταν τίθεται το παλιό θέμα του τεχνολογικού ντετερμινισμού σε σχέση με το Internet, τότε αμέσως μπορεί να φανεί πως χρειάζεται να ξεπερασθούν οι δεσμεύσεις των κλασικών (νεωτερικών) πολιτικών θέσεων. Έτσι, για να προσδιορισθούν οι επιδράσεις του Internet (ενός αποκεντρωτικού συστήματος ταχυτάτων επικοινωνιών, υψηλού βαθμού επεκτασιμότητας) πάνω στην κοινωνία και τον πολιτισμό, είναι ανάγκη να αναθεωρηθούν οι έννοιες του υποκειμένου των κοινωνικών διαδικασιών και των τεχνικών εργαλείων που χρησιμοποιούνται. Ενώ η νεωτερική αντίληψη για το Internet θα το θεωρούσε ένα απλό και αποτελεσματικό επικοινωνιακό εργαλείο στην διάθεση των χρηστών, που δρουν με προδιαμορφωμένα ατομικά χαρακτηριστικά και κοινωνικές ταυτότητες, η πραγματικότητα του κόσμου των ηλεκτρονικών επικοινωνιών ανατρέπει αυτά τα δεδομένα. Γιατί στην τεχνολογία του Internet εξατμίζεται ουσιαστικά η υλικότητα των επικοινωνιακών σχέσεων, μετασχηματίζεται με κάποια έννοια η θέση του υποκειμένου της επικοινωνίας και αναδιαμορφωνόνται οι σχέσεις ανθρώπου-μηχανής. Oπως παρατηρεί ο Poster, "το Internet είναι περισσότερο κάτι σαν κοινωνικός χώρος παρά σαν πράγμα." [1]

Μέσα λοιπόν στον κοινωνικό χώρο του Internet, η ψηφιακή μετάδοση και αναπαράσταση οδηγεί σε μια ρευστοποίηση όλων σχεδόν των (επι)κοινωνι(α)κών σχέσεων και στην ανασύνθεση πολλών από αυτές, ορισμένες φορές, κάτω από συγκεκριμένες μετατοπίσεις. Το τελευταίο φαινόμενο γίνεται με τη συγκρότηση ταυτοτήτων και με την δημιουργία δυνητικών (virtual) κοινοτήτων, που λαμβάνουν χώρα στα πλαίσια των επικοινωνιακών πρακτικών. Αν και μπορεί η διάπλαση προσωπικών χαρακτήρων, η διαμόρφωση κοινωνικών ταυτοτήτων και ο σχηματισμός μιας ιδιαίτερης συλλογικότητας να εντάσσονται μέσα στους συνηθισμένους (τουλάχιστον) στόχους και επηρεασμούς των γνωστών επικοινωνιακών μέσων, η δυναμική του Internet ξεπερνά τα όρια αυτών των μέσων. Κι αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η ιδιάζουσα επικοινωνιακή διαδικασία μέσα στο Internet επιβάλλει την εγρήγορση γλωσσικών νοητικών ικανοτήτων αυτοπροσδιορισμού και συμμετοχής στις μορφοποιούμενες διαπροσωπικές επικοινωνιακές σχέσεις.

Επιπλέον, υπάρχουν μελέτες [3] που καταδείχνουν ότι μέσα στο Internet επαναλαμβάνονται και επιβιώνουν οι γνωστές από την άμεση πραγματικότητα κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των δυο φύλων και εμφανίζονται συμπτώματα συμπεριφορών σεξισμού ή ακόμη και κοινωνικής πατριαρχίας. Καθώς απουσιάζουν τα ιδιαίτερα φυσικά ή κοινωνικά γνωρίσματα και σημάδια, η επιλογή του φύλου στο Internet υλοποιείται μόνο με γλωσσικά μέσα και με τη συνειδητότητα της αντίστοιχης με το φύλο ιδιοσυγκρασίας και ψυχολογίας. Αν, ακόμη, προστεθεί και η διαμεσολάβηση της μηχανής (των υπολογιστών), φαίνεται αμέσως η πολυπλοκότητα των κοινωνικών, διαπροσωπικών και αλληλεπιδρώντων σχηματισμών που διαμορφώνονται στο Internet.

Oταν όμως το Internet γίνεται ο φορέας της έκφρασης νέων τύπων (επι)κοινωνι(α)κών αλληλεπιδράσεων, αμέσως τίθεται το θέμα της δημοκρατικότητας αυτών των διαδικασιών και των σχέσεων εξουσίας μεταξύ των παραγόντων που συμμετέχουν σε αυτές. Είναι ίσως αλήθεια ότι στη πλειονότητα των συγχρόνων κοινωνικών σχέσεων φαίνεται να υπάρχει ένα μεγάλο έλλειμμα αλληλεπιδραστικών πρακτικών, που στο παρελθόν αποτελούσαν τη μήτρα των δημοκρατικών θεσμών (σαν την αρχαία ελληνική αγορά, στην οποία αναφέρεται ο Poster [1]). Επιπλέον, εμφανίζονται τα ηλεκτρονικά μέσα (όπως η τηλεόραση, κλπ.) να απομονώνουν τους πολίτες μεταξύ τους και να εκτοπίζουν παλαιότερες δραστηριότητες που ήσαν εγγεγραμμένες στην δημόσια σφαίρα της πολιτικής. Μάλιστα, ο John Hartley [4] φθάνει μέχρι του σημείου να υποστηρίξει ότι τα μέσα είναι τώρα η δημόσια σφαίρα. Με την ειδική όμως μορφή που διεκπεραιώνονται οι επικοινωνιακές αλληλεπιδράσεις στο Internet κλονίζεται ακόμη και η ίδια η έννοια του "δημόσιου" σε αντιδιαστολή με το "ιδιωτικό." Για παράδειγμα, το προσωπικό απόρρητο "ιδιωτικοποιεί" τις δημόσιες επικοινωνίες. Επίσης, η ηλεκτρονική ανταλλαγή ψηφιοποιημένης πληροφορίας μεταξύ ανθρώπων που δεν έχουν ποτέ συναντηθεί, παρότι υλοποιείται "δημόσια," όταν εμφανίζεται στις οθόνες των υπολογιστών (π.χ., στις ονομαζόμενες λίστες συζητήσεων ηλεκτρονικού ταχυδρομείου), προέρχεται από εκδηλώσεις προσωπικού και "ιδιωτικού" χαρακτήρα, στις οποίες ενέχονται άνθρωποι απομακρυσμένοι μεταξύ τους που επικοινωνούν χωρίς καμία φυσική επαφή προσώπου με πρόσωπο.

Βέβαια, η "καθαρότητα" της ηλεκτρονικής επικοινωνίας αμφισβητείται από πολλούς. Για παράδειγμα, η Judith Perrolle [5] υποστηρίζει ότι οι επικοινωνίες αυτές υφίστανται μια σχετική "παραμόρφωση" λόγω της διαμεσολάβησης του ελέγχου των μηχανών και της αναξιοπιστίας των υπολογιστικών διεπαφ(ανει)ών να συντηρήσουν ένα ικανοποιητικό επίπεδο προστασίας από διαρροές και πλαστογραφήσεις. Παρόμοιες ανησυχίες φαίνεται να συμμερίζεται και ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς [6] απέναντι στην ψηφιακή αντικειμενικότητα που διαμορφώνεται στην παγκόσμια κοινωνία των πληροφοριών.

Είναι γεγονός ότι ανέκαθεν η κριτική σκέψη ήταν εχθρική απέναντι στις τεχνολογικές επεμβάσεις και διαμεσολαβήσεις, ιδίως όταν αυτές ήταν το όργανο για να επιχειρηθούν δόλιοι σχεδιασμοί ή ολοκληρωτικοί χειρισμοί της κοινής γνώμης. Με το Internet όμως οι δυνατότητες αλλάζουν κατεύθυνση: η τεχνολογία τώρα έρχεται να κινητοποιήσει νέες μορφές αποκεντρωτικού διαλόγου και να δημιουργήσει νέες μορφές συνάρθρωσης ανθρώπων-μηχανών, νέους τύπους έκφρασης του πολιτικού. Όπως αναρωτιέται ο Poster, "Αν η τεχνολογική βάση των μέσων, όπως συνήθως, θεωρείτο απειλή για την δημοκρατία, πώς μπορεί να εξηγηθεί η στροφή προς την κατασκευή μιας τεχνολογίας (το Internet) που εμφανίζεται να προωθεί την αποκέντρωση της επικοινωνίας, αν όχι της ίδιας της δημοκρατίας, και εμφανίζεται να απειλεί το κράτος (με την ελευθερία συζητήσεων που δεν καταγράφονται), να γελιοποιεί την ιδιωτική ιδιοκτησία (με την ατελείωτη δυνατότητα αναπαραγωγής της πληροφορίας) και να περιφρονεί την ηθική (με την κυκλοφορία εικόνων γυμνών ανθρώπων συχνά σε άσεμνες στάσεις);" [1]

Και το περίεργο είναι ότι το Internet προήλθε από τη συρροή κάποιων παραγόντων που δεν είχαν τίποτε το κοινό μεταξύ τους και ούτε προδίκαζαν την εξέλιξή του. Ήταν οι ψυχροπολεμικές στρατιωτικές υπηρεσίες των ΗΠΑ, που ήθελαν να εξασφαλίσουν με μια μη ιεραρχική και αποκεντρωτική διαδικασία τη λειτουργία των τηλεπικοινωνιακών συστημάτων ακόμη και κατά την διάρκεια ενδεχόμενης πυρηνικής επίθεσης του εχθρού. Ήταν η επιστημονική κοινότητα των επιστημόνων και μηχανικών της πληροφορικής, που, παρότι διακατέχονταν από ένα μάλλον αντιπολιτισμικό ήθος, ένοιωθαν μια βαθειά αποστροφή προς κάθε είδος λογοκρισίας ή παρεμπόδισης των επικοινωνιών. Και ακόμη ήταν η επιστημονική κοινότητα των ψηφιακών ηλεκτρονικών, που υλοποίησαν τη συνένωση όλων των συμβολικών μορφών κάτω από ένα απλό σύστημα κωδίκων με αποτέλεσμα τη στιγμιαία διάρκεια της μετάδοσης και την ασταμάτητη αναπαραγωγή της πληροφορίας.

Έτσι, στον βαθμό που πραγματοποιείται στο άμμεσο μέλλον η διαφαινόμενη σύγκλιση του Internet μαζί με τα μέσα μαζικής επικοινωνίας είναι εντελώς επιτακτική η ανάγκη κατανόησης των μορφών κοινωνικής δράσης, συμμετοχής και πολιτικής που θα προκύψουν από τα σχηματιζόμενα κοινωνικο-τεχνολογικά αμαλγάματα. Επιπλέον όμως, είναι το ίδιο σημαντική η κατανόηση των επιρροών που θα έχουν οι νέοι αυτοί σχηματισμοί σε θεμελιώδεις κοινωνικοπολιτικούς θεσμούς, όπως είναι η δημοκρατία, η οικονομική και η πολιτική ελευθερία και η δυνατότητα ελέγχου της εξουσίας. Θεσμοί που ουσιαστικά καθορίζουν το μέλλον του σημερινού στοιχήματος, εκείνου που παίζεται με το Internet.

1. Mark Poster, " Cyberdemocracy: Internet and the Public Sphere" (1995), ηλεκτρονικό κείμενο. Άλλα σχετικά έργα του Mark Poster είναι: The Mode of Information: Poststructuralism and Social Context (Chicago: University of Chicago Press, 1990) και The Second Media Age (Cambridge, UK: Polity Press, 1995).

2. Philippe Lacoue-Labarthe, Heidegger, Art, and Politics, trans. C. Turner (New York: Blackwell, 1990), Jean-Luc Nancy, The Inoperative Community, trans. P. Conor et al. (Minneapolis: University of Minnesota Press, 1991).

3. Lynn Cherny, "Gender Differences in Text-Based Virtual Reality" (1994), Susan C. Herring, "Gender and Democracy in Computer Mediated Communication" (1993), ηλεκτρονικά κείμενα (το δεύτερο με e-mail στην διεύθυνση comserve@vm.its.rpi.edu με την εντολή: "send herring v3n293").

4. John Hartley, The Politics of Pictures: The Creation of the Public in the Age of Popular Media (New York: Routledge, 1992), όπου μελετάται ο ρόλος των μέσων στο σχηματισμό της δημόσιας σφαίρας, με ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο των φωτογραφιών και των γραφικών εικόνων στις εφημερίδες.

5. Judith Perrolle, "Conversations and Trust in Computer Interfaces," στο C. Dunlop & R. Kling (Eds.), Computerization and Controversy (New York: Academic Press, 1991).

6. Κωνσταντίνου Τσουκαλά, "Κυβερνητική και Ακυβερνησία" στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ της 13-8-1995, άρθρο που θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ότι διακατέχεται από μια αρνητική στάση (αλλά με μάλλον ασθενώς τεκμηριωμένη επικριτικότητα) για τις τεκταινόμενες κυβερνοχωρικές εξελίξεις.