ΑΚΥΒΕΡΝΗΣΙΑ Ή ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ;

Η λέξη "κυβερνοχώρος" επινοήθηκε το 1984 από το συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας William Gibson, για να αποδοθεί με μια λέξη το όραμά του για ένα παγκόσμιο δίκτυο υπολογιστών που συνενώνει ανθρώπους και πληροφορία, μηχανές, προγράμματα και δεδομένα, και σχηματίζει το υλικό υπόβαθρο, μέσα στο οποίο πραγματοποιείται η κίνηση (πλοήγηση) σ' έναν αλληλεπιδραστικό δυνητικό χώρο. Το πρόθεμα "κυβερνό-" της λέξης έρχεται από την "Κυβερνητική" του Norbert Wiener, ενός όρου με προέλευση από το ρήμα "κυβερνώ," που ο Wiener το 1948 χρησιμοποίησε για τις θεωρίες της μελέτης και του ελέγχου της ροής πληροφοριών μεταξύ ζώντων ή τεχνητών επικοινωνούντων συστημάτων.

Τελευταία, με την παγκόσμιας κλίμακας ανάπτυξη, εξάπλωση και γενικευμένη χρήση των δικτύων ηλεκτρονικών υπολογιστών, των πληροφοριακών τηλεπικοινωνιακών συστημάτων και τη σύγκλισή τους με τα ψηφιακά μέσα μαζικής επικοινωνίας, έχουν καταστεί δυνατές κάποιες πρώτες κυβερνοχωρικές εμπειρίες από ένα διαρκώς διογκούμενο πλήθος χρηστών. Το σημερινό παγκόσμιο πληροφοριακό δίκτυο του Internet δίνει μια χαρακτηριστική αίσθηση των κυβερνοχωρικών οριζόντων, προς τους οποίους υπόσχονται να οδηγήσουν τα τεχνητά περιβάλλοντα της δυνητικής ή εικονικής πραγματικότητας (virtual reality), οι καινοτόμες τηλεματικές εφαρμογές (τηλε-εργασία, τηλε-εκπαίδευση, τηλε-υγεία, τηλε-αγορές, κλπ.) και οι μεγάλες ψηφιακές λεωφόροι της παγκόσμιας πληροφοριακής υποδομής. Μιας υποδομής που με το πέρασμα στην καινούργια χιλιετηρίδα φιλοδοξεί να συγκροτήσει τις υλικές προϋποθέσεις για μια συγχώνευση, αλλά και ολοκλήρωση, ένος μεγάλου φάσματος τεχνολογικών εφαρμογών, από την πληροφορική ως τις τηλεπικοινωνίες, από τα μέσα ενημέρωσης και θεάματος ως τον τύπο, τα βιβλία και την εκπαίδευση.

Βέβαια, οι τεκταινόμενες αυτές κυβερνοχωρικές εξελίξεις υπόκεινται σε μια κοινωνική δυναμική και πολιτική, αμφιβόλων (ή στην καλύτερη περίπτωση, ενδεχομενικών) αποτελεσμάτων, που μπορεί να ανατρέψει τους αρχικούς θετικούς οραματισμούς. Επιπλέον, και στην περίπτωση αυτή, είναι αδύνατο να μην εκφρασθούν οι γενικές επιφυλάξεις και υποψίες για τον πιθανό είτε αλλοτριωτικό ή ολοκληρωτικό χαρακτήρα, που φαίνονται ως τώρα να βαρύνουν όλους σχεδόν τους επιχειρούμενους τεχνολογικούς νεωτερισμούς.

Στο θεωρητικό επίπεδο, μια ολοκληρωμένη επεξεργασία της δυσπιστίας απέναντι στα προτάγματα της τεχνολογίας μπορεί να αναζητηθεί στον φιλοσοφικό λόγο του Martin Heidegger. Ουσιαστικά, η σημαντική συνεισφορά του Heidegger για την αποτίμηση του ρόλου της τεχνολογίας ήταν μια μετατόπιση του τρόπου σκέψης για την τεχνολογία. Ήταν μια προσπάθεια σύλληψης της έννοιας της τεχνολογίας, που την απομάκρυνε από τα αφηρημένα στεγανά των περιοχών των εφαρμοσμένων επιστημών και την έφερνε μέσα στη σφαίρα της κοινωνικής λειτουργίας των πολιτιστικών φαινομένων. Εκεί, οι αφηρημένες-λογικές ανοικτές αναπαραστάσεις της επιστήμης αποκάλυπταν κατά τον Heidegger μια βιωματική κλειστή παράταξη ιδεών, έναν εγκλεισμό (Gestell) στον κόσμο των όντων (αντικειμένων), που εμπόδιζε τη συνάντηση με την ουσία, με το Ον των όντων.

Παρότι όμως οι πολλές φορές κοινωνικά επιβλαβείς και ανεξέλεγκτες συνέπειες των εμπειριών διαφόρων τεχνολογιών επιβεβαιώνουν τον αποξενωτικό και εγκλεισματικό χαρακτήρα που έδινε ο Heidegger στην τεχνολογία, υπάρχουν πολλοί λόγοι για την αναζήτηση ενός ενεργητικού χαρακτήρα της τεχνολογίας που να ξεπερνά τους δυσταγμούς του Heidegger. Μάλλον δεν θα χρειάζοταν να υπενθυμισθούν κάποια "αυτονόητα" δεδομένα, όπως η συμβολή της τεχνολογίας στην κοινωνική πρόοδο και ευημερία ή το ανθρωπιστικό περιεχόμενο της επιστημονικής διαδικασίας που προωθεί τις τεχνολογικές εφαρμογές.

Έτσι λοιπόν, και το θέμα του κυβερνοχώρου μπορεί να αντιμετωπισθεί με διαφορετικά ερείσματα. Η επικριτική στάση απέναντί του συνήθως κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για τα δεινά της τεχνολογίας. Άλλες φορές πάλι, χρεώνεται άδικα ο κυβερνοχώρος με κάποιες κοινωνικές προκαταλήψεις, που επιπλέον είναι αμφίβολο αν ανταποκρίνονται στην διαμορφούμενη πραγματικότητα. Για παράδειγμα, ο κοινωνιολόγος Κ. Τσουκαλάς, στο άρθρο του "Κυβερνητική και Ακυβερνησία" στο Βήμα της 13-8-95, καταγγέλει την ενδογενή αναρχία των δικτύων, υποστηρίζοντας ότι "καμιά επικράτεια, κανένα θεσμοποιημένο σύστημα πρόληψης ή καταστολής, κανένας μηχανισμός ελέγχου, δεν μπορεί να παρέμβει στα υπό δημιουργίαν δίκτυα." Το πόσο αβάσιμοι είναι αυτοί οι ισχυρισμοί φαίνεται από μια σειρά γεγονότων της τρέχουσας διεθνούς συγκυρίας. Π.χ., η επιχειρούμενη από την κυβέρνηση Clinton-Gore νομοθετική περιχαράκωση του κυβερνοχώρου στις ΗΠΑ με βάση την δυνατότητα παρακολουθήσεων από κυβερνητικούς φορείς των ηλεκτρονικών επικοινωνιών των πολιτών, όταν υπάρχουν υποψίες τρομοκρατικών δραστηριοτήτων ή διανομής πορνογραφικού υλικού σε ανήλικους, που έχει από πολλούς (μεταξύ των οποίων κι από τον Newt Gingrich, ενός από τους ηγέτες των Ρεπουμπλικάνων) θεωρηθεί ότι παραβαίνει βασικές αρχές πολιτικών ελευθεριών. Επιπλέον, διεθνείς σύνοδοι, όπως π.χ. της ομάδας G7, θεσμοθετούν την παγκόσμια πληροφοριακή υποδομή μέσω διακρατικών συμφωνιών και διακανονισμών για τις αντίστοιχες οικονομικές- εμπορικές δραστηριότητες. Εν πάσει περιπτώσει, το λιγότερο που μπορεί να ειπωθεί είναι ότι η τύχη του κυβερνοχώρου αποτελεί ένα μεγάλο στοίχημα για την ανθρωπότητα και το στοίχημα αυτό άρχισε ήδη να παίζεται τόσο στο στίβο των πολιτικών διεκδικήσεων για κοινωνική ελευθερία και δικαιοσύνη όσο και στα τραπέζια των μεγάλων επιχειρήσεων που στοχεύουν στην επικυριαρχία τους στις νέες αγορές.

Από την άλλη μεριά, υπάρχουν κάποιες κατευθύνσεις στον κυβερνοχώρο, στις οποίες μπορεί να εντοπισθεί ένα θετικό περιεχόμενο. Ενώ είναι γεγονός ότι τυπικά οι τεχνολογίες δρουν αλλοτριωτικά και απομονωτικά για τον άνθρωπο, με μια συγκεκριμένη έννοια, ο κυβερνοχώρος φαίνεται να δίνει στον άνθρωπο κάτι από αυτά που άλλες τεχνολογικές εξελίξεις του στερούν. Αυτό είναι το αγαθό της επικοινωνίας, της δημιουργίας δεσμών κοινωνικότητας και συνεργασίας, της διευκόλυνσης ανάπτυξης σχέσεων και αλληλεπιδράσεων μεταξύ ανθρώπων σε απόσταση. Κάτω από την δράση των κυβερνοχωρικών επικοινωνιακών διαδικασιών, αναμένεται να ανακύψουν πρωτόγνωρα συλλογικά μορφώματα διαπροσωπικών σχέσεων και κοινωνικών πρακτικών, να παρατηρηθεί η ανάδυση νέων τύπων αυτο-οργανούμενων συμπεριφορών και να διαμορφωθούν ιδιόμορφοι τύποι ομάδων και κοινοτήτων, που αντιστοιχούν στα ψηφισκά κοινωνικά δεδομένα. Μια ψηφιακή συλλογικότητα, για μια συμμετοχική επικοινωνιακή δημοκρατία, που αναμένεται να σεβασθεί την ατομικότητα, την πολιτιστική ετερότητα, τον κοινωνικό πλουραλισμό του "παγκόσμιου χωριού." Ο χρόνος θα δείξει.