mboudour@upatras.gr
http://www.math.upatras.gr/~mboudour

Ο σκοπός μας εδώ είναι να συζητήσουμε τη σχέση μεταξύ του Internet και της κοινωνίας, κάτι που προφανώς αποτελεί μια μερική περίπτωση της σχέσης μεταξύ της σύγχρονης τεχνολογίας και της κοινωνίας. Ο τρόπος, με τον οποίον θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε τη σχέση αυτή, εντάσσεται στους προβληματισμούς των ονομαζόμενων κοινωνικών μελετών της τεχνολογίας (Technology Studies). Με δεδομένη τη στενή σχέση μεταξύ επιστήμης και τεχνολογίας, οι κοινωνικές μελέτες της τεχνολογίας συνδέονται άμεσα με τις ονομαζόμενες κοινωνικές μελέτες της επιστήμης (Science Studies). Μαζί οι δυο αυτές περιοχές έρευνας απαρτίζουν το αντικείμενο των Κοινωνικών Μελετών της Επιστήμης και της Τεχνολογίας, που συνήθως στην αγγλόφωνη θεματολογία αναφέρεται με τα αρχικά STS (από το Science and Technology Studies, που είναι τα ίδια με τα αρχικά των λέξεων Science-Technology-Society). [Σχόλιο (Αναφορά) – http://hyperion.math.upatras.gr/courses/sts ]

Αρχικά ας πούμε ότι, στο πλαίσιο των κοινωνικών μελετών της επιστήμης, η μελέτη της σχέσης της επιστήμης με την κοινωνία στηρίζεται στην διερεύνηση της ιδιαίτερης (αν υπάρχει) διάρθρωσης της επιστήμης και των υλικών συνθηκών ύπαρξής της. Πιο συγκεκριμένα, το αντικείμενο της ανάλυσης των σχέσεων επιστήμης και κοινωνίας εστιάζεται στη μελέτη αφενός του εσωτερικού περιεχομένου της επιστήμης κι αφετέρου του γενικότερου πλαισίου (context), μέσα στο οποίο λειτουργεί η επιστήμη. Γενικώς, το εσωτερικό περιεχόμενο της επιστήμης θεωρείται ότι διέπεται από κάποια εξειδικευμένη λογική τεχνικής φύσης κι αναπαράγεται σύμφωνα με το γνωστικό δυναμικό της ανθρώπινης νόησης. Από την άλλη μεριά, το γενικότερο πλαίσιο, μέσα στο οποίο διαμορφώνεται η επιστημονική δραστηριότητα, είναι κοινώς αποδεκτό ότι αφενός προσδιορίζεται από συγκεκριμένους κοινωνικούς και πολιτιστικούς παράγοντες κι αφετέρου συμβάλλει το ίδιο στη συγκεκριμένη κοινωνική διάρθρωση του επιστημονικού έργου (όπως, π.χ., μέσω της μελέτης της επιστημονικής διαστρωμάτωσης, του συστήματος επιστημονικής επιβράβευσης κι αξιολόγησης, των επιστημονικών ομαδοποιήσεων, κλπ.).

Από την άλλη μεριά, η κλασική κοινωνιολογία της επιστήμης (που κατ’ εξοχήν προέρχεται από την δουλειά του αμερικανού κοινωνιολόγου Robert Merton [Βιβλιογραφία]) είχε απολύτως σεβαστεί τον προηγούμενο διαχωρισμό και, για αυτό, αρνιόταν να μελετήσει τη λογική και το γνωστικό περιεχόμενο της επιστήμης, αντικείμενα μελέτης που τα “χάριζε” στους προβληματισμούς της κλασικής επιστημολογίας. Έτσι, η παραδοσιακή κοινωνιολογία της επιστήμης απλώς περιοριζόταν να μελετήσει είτε την κοινωνική θεσμοποίηση των κανόνων λειτουργίας της επιστήμης (οι περίφημες “νόρμες του Merton”), που εγγυούνταν την κοινωνική στήριξη των λογικών δομών της επιστήμης, είτε να εντοπίσει ποιες κοινωνικές συνθήκες μπορούσαν να οδηγήσουν στις αποκλίσεις μιας λανθασμένης λογικής της επιστήμης (η κοινωνιολογία του λάθους).

Για παράδειγμα, αν η κλασική φιλοσοφία της επιστήμης απασχολιόταν με το Internet, θα ενδιαφερόταν μόνο για το επιστημονικό περιεχόμενό του, δηλαδή, απλώς για τη συστηματοποίηση των θεωριών της πληροφορικής (γλώσσες, αλγόριθμοι, πολυπλοκότητα κλπ.), της κυβερνητικής (πληροφορία κι επικοινωνία) και της τεχνολογίας των ψηφιακών δικτύων. Με άλλα λόγια, από το σύνολο των πολυπληθών διαπλοκών μεταξύ του Internet, των επιστημονικών θεμελίων του, των τεχνολογιών που το υλοποιούν, και της κοινωνίας, η επιστημολογική προσέγγιση θα επιχειρούσε να εστιασθεί στις λογικές-γνωστικές δομές των επιστημονικών θεωριών, πάνω στις οποίες οικοδομείται το Internet, και θα αδιαφορούσε για όλα τα σημαντικά κοινωνικά θέματα, όπως των επιπτώσεων, των επιδράσεων στη συμπεριφορά των χρηστών, των ενδεχομένων αλλαγών στα πρότυπα κοινωνικών συλλογικοτήτων, που αναπτύσσονται στο Internet, κλπ. Φυσικά, για τις απαιτήσεις της σημερινής δημόσιας κατανόησης της επιστήμης και τεχνολογίας, όλοι οι τελευταίοι κοινωνικοί παράγοντες θεωρούνται το ίδιο, αν όχι περισσότερο, σημαντικοί από τα επιστημονικά και τεχνολογικά προβλήματα του Internet, που ίσως τα περισσότερα απ’ αυτά μπορούν να θεωρηθούν κατ’ αρχήν λυμένα. Και, για αυτό, η κλασική επιστημολογία του Internet φαίνεται μάλλον να συγκεντρώνει ελάχιστο ενδιαφέρον.

Τώρα, ως προς την θεώρηση του Internet, που θα μπορούσε να γίνει στο πλαίσιο της κλασικής κοινωνιολογίας της επιστήμης, αυτή θα αποσκοπούσε τελικά στην διατύπωση κάποιων κοινωνικών κανόνων ή νορμών, οι οποίες θα αντιστοιχούσαν σε μια ιδανική λειτουργία του Internet πάνω στις βάσεις, που καθορίζουν οι επιστήμες κι οι τεχνολογίες της πληροφορίας και της επικοινωνίας. Επιπλέον, η κλασική κοινωνιολογία της επιστήμης θα μπορούσε να ενδιαφερθεί για τα λάθη ή τις αποκλίσεις από την ισορροπημένη λειτουργία του Internet σε σχέση με τις λογικές δομές που το οικοδομούν. Για παράδειγμα, ένα τέτοιο θέμα θα μπορούσε να ήταν η κατανόηση των κοινωνικών λόγων, που οδηγούν στην παρατηρούμενη (τόσο αυξημένη τελευταία) πρόσβαση σε πηγές πληροφορίας πορνογραφικού υλικού στο Internet. Μ’ αυτές τις έννοιες, η μελέτη του Internet κάτω από το πρίσμα της κλασικής κοινωνιολογίας της επιστήμης θα μπορούσε να τροφοδοτούσε με κανονιστικές ή διατακτικές αρχές κυρίως τους δημόσιους φορείς, που θα επιθυμούσαν να υπαγορεύσουν στο κοινό και στους πολίτες μια ηθικίστικη στάση απέναντι στις νέες τεχνολογικές εξελίξεις. Ευτυχώς όμως, που η σύγχρονη δημόσια συνειδητότητα για θέματα προσωπικής ή συλλογικής ηθικής είναι μάλλον επιφυλακτική απέναντι σε γενικές κατευθύνσεις, που καθορίζονται “αφ’ υψηλού,” και προσπαθεί να εκτιμήσει κάθε φορά το συγκεκριμένο χαρακτήρα του περιεχομένου των δημόσια διατυπωμένων ηθικών υποδείξεων ή προσταγών.

Απέναντι στις κλασικές προσεγγίσεις της φιλοσοφίας και της κοινωνιολογίας της επιστήμης, οι κοινωνικές μελέτες της επιστήμης (που εμφανίσθηκαν μετά από τα μέσα της δεκαετίας του 1970) επιστρατεύουν μια εναλλακτική μεθοδολογία ανάλυσης των κοινωνικών επιδράσεων της επιστήμης. Μέσα από τη μεθοδολογία αυτή, οι κοινωνικοί προσδιορισμοί της επιστήμης αποκτούν μια κυρίαρχη σημασία σε όλα τα επίπεδα των επιστημονικών δρωμένων, από το εσωτερικό περιεχόμενο ως το εξωτερικό πλαίσιο ύπαρξής τους. Βέβαια, οι κοινωνικές μελέτες της επιστήμης δεν συγκροτούν μια ομοιογενή μεθοδολογία αλλά έχουν αναπτυχθεί σε μια σειρά από διαφορετικές προσεγγίσεις της σχέσης επιστήμης και κοινωνίας. [Σχόλιο (Βιβλιογραφία) – http://hyperion.math.upatras.gr/courses/sts ]

Σ’ όλες όμως σ’ αυτές τις προσεγγίσεις, υπάρχει μια λίγο πολύ κοινή αντιμετώπιση του βασικού προβλήματος της κατανόησης του πραγματικού χαρακτήρα της επιστημονικής λογικής ή, καλύτερα, της επιστημονικής θεωρίας. Ουσιαστικά, μια θεωρία δεν είναι παρά μια (θεωρητική) αναπαράσταση ενός αντικειμένου, το οποίο η θεωρία προσπαθεί να περιγράψει ή να κατανοήσει αναπαραγάγοντας (ή προσομοιώνοντας) την δομή του αντικειμένου με τους δικούς της θεωρητικούς όρους και προτάσεις. Προφανώς, αυτός είναι ο “αυτονόητα” παραδεκτός τρόπος κατανόησης της σχέσης αναπαράστασης κι αντικειμένου. Αλλά όμως μια τέτοια σχέση έχει τότε μόνο νόημα, όταν υπονοείται εξ αρχής η “αντικειμενική” ύπαρξη του αντικειμένου στον “έξω κόσμο.” Ειδικότερα, έτσι (το αντικείμενο “συνεπάγεται” την αναπαράσταση) γίνεται αντιληπτή η σχέση αναπαράστασης-αντικειμένου από την κλασική επιστημολογία ή από οποιαδήποτε άλλη προσέγγιση, που θεμελιώνεται με βάση τη (σιωπηλή ή εκπεφρασμένη) αποδοχή ενός ενυπάρχοντος κι απόλυτου ορθολογισμού της αντικειμενικής πραγματικότητας.

Από την δική τους τώρα μεριά, οι κοινωνικές μελέτες της επιστήμης αντιλαμβάνονται τη σχέση αναπαράστασης-αντικειμένου με ακριβώς την αντίστροφη φορά. Κι αυτή η αντιστροφή είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική του τρόπου, με τον οποίον οι σύγχρονες κοινωνικές μελέτες της επιστήμης κατανοούν την επιστήμη, θέτοντας προτεραιότητα στη συλλογική-κοινωνική ενεργητική δραστηριότητα της επιστημονικής κοινότητας μέσα στο γενικότερο κοινωνικό πλαίσιο, που αυτή εντάσσεται. [Σχόλιο (Βιβλιογραφία) - Woolgar] Πιο συγκεκριμένα, αμφισβητώντας τις απόλυτες κι αυθύπαρκτες διαστάσεις ύπαρξης μιας θεωρούμενης αντικειμενικής πραγματικότητας, οι κοινωνικές μελέτες της επιστήμης υποστηρίζουν ότι είναι δια μέσου της ανθρώπινης κοινωνικής κι επικοινωνιακής διαδικασίας της δημιουργίας της αναπαράστασης, που πλάθεται και συγκροτείται το ίδιο το αναπαριστούμενο αντικείμενο (δηλαδή, σχηματικά, η αναπαράσταση “συνεπάγεται” το αντικείμενο). Με άλλα λόγια, οι κοινωνικές μελέτες της επιστήμης θέλουν να καταλάβουν πώς η αντικειμενική πραγματικότητα των επιστημονικών δραστηριοτήτων (που οδηγούν στο κτίσιμο μεθόδων, θεωριών κι άλλων γνωστικών αναπαραστάσεων) κατασκευάζεται κοινωνικά μέσα από μια ποικιλία κοινωνικών διαδικασιών, όπως επικοινωνίας, συζήτησης, διαπραγμάτευσης, συγκάλυψης, διαλεύκανσης, αντιδικίας, συναίνεσης κλπ. Για αυτό το λόγο, το αντικείμενο των κοινωνικών μελετών της επιστήμης θεωρείται ότι είναι η κοινωνική κατασκευή της επιστήμης και, για το σκοπό αυτό, η υιοθετούμενη μεθοδολογία είναι αυτή του κοινωνικού “κατασκευισμού” ή κονστρουκτιβισμού, όπως λέγεται.

Φυσικά, σ’ ό,τι αφορά το Internet, ο χαρακτήρας της συλλογικής-κοινωνικής κατασκευής του περιεχομένου του δεν αμφισβητείται σχεδόν ποτέ: Επειδή οποιαδήποτε πληροφορία, που εμφανίζεται στο Internet αμέσως ή εμμέσως (π.χ., από τις μηχανές αναζήτησης), μπορεί να τοποθετηθεί σε σχέση-σύνδεση με άλλες πληροφορίες, η συνολικά διαμορφούμενη “κοινωνία” των πληροφοριών διαρκώς και σταθερά αλληλο-τροποποιείται κι αποτελεί το προϊόν μιας συνεχιζόμενης διαδικασίας συμμετοχικής κατασκευής. Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει ότι μια τέτοια διαδικασία είναι πάντα το αποτέλεσμα κάποιας αρμονικής συνεργασίας: Πολλές φορές, αντιπαραθέσεις, αντιδικίες, ακόμη κι εσκεμμένες αποσιωπήσεις ή και διαστρεβλώσεις, διαμορφώνουν το περιεχόμενο των πληροφοριών, που κυκλοφορούν στο Internet.

Φαίνεται όμως η μ’ αυτόν τον τρόπο κοινωνικά κατασκευαζόμενη υπόσταση του Internet να υπερισχύει των αντικειμενικών χαρακτηριστικών της ύπαρξής του. Λέγοντας αυτό, δεν θέλουμε να μειώσουμε το κατά πόσον το Internet υπάρχει αντικειμενικά. Φυσικά κι υπάρχει! [Σχόλιο – Sokal] J Απλώς θέλουμε να ισχυριστούμε πόσο πολύ προβληματική είναι η θεώρηση του Internet σαν ένα συγκεκριμένο και καλά ορισμένο πράγμα ή (κοινωνικό-τεχνολογικό) αντικείμενο. Κάθε φορά που μια τέτοια πραγμοποίηση (reification) του Internet θα γινόταν εφικτή, την επόμενη στιγμή, που θα επενέβαινε η ατομική υποκειμενικότητα ενός χρήστη του Internet με την τοποθέτηση μιας νέας “σελίδας” ή έστω ενός νέου “συνδέσμου,” η αντικειμενική αυτή υπόσταση αυτόματα θα έπρεπε να αναθεωρηθεί για να συμπεριλάβει όλες τις δυνατές τροποποιήσεις της. Προφανώς, το πρόβλημα δεν είναι ποσοτικό (η εκθετική αύξηση του πληροφοριακού υλικού στο Internet) αλλά μάλλον ποιοτικό (η δυναμική αναδιάρθρωση μιας συνεχώς διαστελλόμενης τεράστιας βάσης δεδομένων). Μ’ αυτήν την έννοια, κάποιοι θα επιθυμούσαν να έβλεπαν ότι το Internet θα μπορούσε να υπάρξει αντικειμενικά μόνο σε μια κοινωνικά ρευστοποιημένη κατάσταση (ή φάση) σαν συνέπεια της διαρκούς κοινωνικής κατασκευής του έξω από οποιαδήποτε προκαθορισμένα όρια. Όπως θα δούμε παρακάτω, η έκπληξη αυτή, που δημιουργείται από την δυνατότητα της γενικής συνισταμένης να ξεπερνά την φύση των επιμέρους συνιστωσών της, είναι χαρακτηριστική για όλα σχεδόν τα κοινωνικά φαινόμενα, στον βαθμό που αυτά αποτελούν μια λανθάνουσα κι απρόβλεπτη συνέπεια ή μια μη σχεδιασμένη εξέλιξη των στοιχείων που τα προσδιορίζουν.

Επιστρέφοντας τώρα στην ανάλυση της κοινωνικής κατασκευής της τεχνολογίας, όπως εξ αρχής διευκρινίσαμε, ερχόμαστε να δούμε πιο συγκεκριμένα πώς υλοποιείται η μετατόπιση [Σχόλιο (Βιβλιογραφία) - Woolgar] προς τη μεριά της τεχνολογίας του βασικού προσανατολισμού των κοινωνικών μελετών της επιστήμης. Έτσι, στη συνέχεια, θα προσπαθήσουμε να δούμε αναλυτικότερα τη σχέση του Internet με την κοινωνία κάτω από ένα τέτοιο πρίσμα. Φυσικά, η σχέση αυτή δεν είναι παρά μια ειδική περίπτωση της σχέσης τεχνολογίας-κοινωνίας, που θα επιχειρήσουμε τώρα να προσεγγίσουμε.

Αν λοιπόν θεωρήσουμε την τεχνολογία και την κοινωνία σαν δυο διακριτά πράγματα, που βρίσκονται σ’ απόσταση μεταξύ τους, τότε θα είχαμε να διαλέξουμε μεταξύ δυο δυνατών δράσεων από απόσταση [Σχόλιο (Βιβλιογραφία) – Latour]: Της δυνατότητας προσδιορισμού της κοινωνίας από την τεχνολογία, από τη μια μεριά. Και της δυνατότητας προσδιορισμού της τεχνολογίας από την κοινωνία, από την άλλη μεριά. Η πρώτη δράση συνήθως περιγράφεται σαν “τεχνολογικός ντετερμινισμός” κι η δεύτερη σαν “κοινωνικός ντετερμινισμός.” Όπως θα επιχειρηματολογήσουμε αναφορικά με το Internet κι οι δυο αυτές οι δράσεις, οι ντετερμινισμοί αυτοί, οδηγούν σε κάπως άγονους προβληματισμούς. Γιατί, όπως δείχνουν πολλές κοινωνικές μελέτες της επιστήμης και της τεχνολογίας, το κύριο πρόβλημά τους είναι η απόσταση.

Πράγματι, η ιδέα του τεχνολογικού ντετερμινισμού στην περίπτωση του Internet συντηρείται από την άποψη μιας ουδέτερης τεχνολογίας, που συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική πρόοδο, όταν ακολουθηθούν τα χνάρια των μεγάλων πληροφοριακών λεωφόρων. Με λίγα λόγια, το γνωστό παραμύθι της παγκοσμιοποίησης. Εδώ αξίζει να θυμηθούμε κάποιες ζωηρές ενστάσεις του κατά πόσον το Internet αντιστοιχεί σε κίνηση προς τα μπρος.. Για παράδειγμα, ο γάλλος κοινωνιολόγος-ανθρωπολόγος Maffesoli [Βιβλιογραφία] υποστηρίζει ακριβώς το αντίθετο: Αν κάπου το Internet μας οδηγεί αυτό είναι προς τα πίσω, στον καιρό των φυλών, γιατί μέσα στον ιστό των τεχνολογικών διαμεσολαβήσεων η σύγχρονη συλλογική υποκειμενικότητα είναι αναγκασμένη (όπως θα δούμε και πιο κάτω) να αναπτυχθεί σε ξεκομμένους μεταξύ τους θύλακες, στους οποίους βρίσκουν εύφορο έδαφος να καλλιεργηθούν διάφορες μορφές πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων.

Εξ αιτίας λοιπόν των προηγούμενων αδιεξόδων, η έμφαση στις κοινωνικές μελέτες της τεχνολογίας αναγκαστικά πρέπει να δοθεί σε μια ενιαία, μη διαχωρισμένη σύλληψη της ενότητας της τεχνολογίας και της κοινωνίας. Αντί, δηλαδή, το τεχνολογικό στοιχείο να θεωρείται σε απόσταση από το κοινωνικό, οι σύγχρονες κοινωνικές μελέτες της επιστήμης και της τεχνολογίας προσπαθούν να δουν τους δυο αυτούς παράγοντες να τείνουν προς μια μεταξύ τους σύγκλιση ή ταύτιση. Τότε, η υβριδική, ετερογενής συνισταμένη συναποτελείται από τους δυο αυτούς παράγοντες με την έννοια όχι μόνο ότι οι τελευταίοι παρουσιάζονται με τα χαρακτηριστικά του συναμφότερου αλλά, κι επιπλέον, ο καθένας απ’ αυτούς στη συνένωσή του με τον άλλον τροποποιεί κι επαναδιαρθρώνει αυτοστοχαστικά (reflexively) το ίδιο το δικό του το περιεχόμενο. Δηλαδή, για παράδειγμα, Internet και κοινωνία δεν σημαίνει δυο πράγματα, αθροιστικά, το ένα δίπλα στο άλλο. Αλλά Internet και κοινωνία σημαίνει αφενός μια τεχνολογία, που είναι διαποτισμένη από κοινωνικούς πόθους για δημιουργικότητα (όσο κι αν αυτοί μπορούν εύκολα να γλιστρήσουν προς την αλλοτρίωση ή να εμπορευματοποιηθούν) και που επίσης διαποτίζει την ίδια την κοινωνική υποκειμενικότητα (όσο κι αν αυτή μπορεί να καταναλώνεται στην επιφάνεια των αναπαραστάσεων). Αφετέρου, Internet και κοινωνία σημαίνει μια κοινωνία, που ζει μέσα σε τεχνολογικές διαμεσολαβήσεις και εν μέρει κατασκευάζεται πλέον σε συνθήκες εν δυνάμει καταστάσεων (virtuality), οι οποίες απειλούν να εκτοπίσουν τη συμβολική φοβέρα της αδυσώπητης αντικειμενικής πραγματικότητας αντικαθιστώντας την με το φάντασμα του ρευστοποιημένου τεχνολογικού πολιτισμού. [Σχόλιο (Βιβλιογραφία) - Γιουγκοσλαβία - Ziçek]

• Η μεγάλη έκρηξη του Internet στις αρχές της δεκαετίας του 1990 (τις χρονιές 1992-93) ήταν το προϊόν κάποιων συσσωρευμένων καινοτομιών στο μηχανικό και φυσικό επίπεδο (όπως οι υπολογιστές μεγαλύτερης ισχύος, τα ταχύτερα δίκτυα, τα συστήματα πολυμέσων, ο παγκόσμιος ιστός – το World-Wide Web – κλπ.), την διαχείριση των οποίων αμέσως ανέλαβε να υλοποιήσει η πληροφοριακή πολιτική των Clinton-Gore στις ΗΠΑ. Οι καινοτομίες αυτές έγιναν καταλύτες αφενός κάποιων οργανωτικών μεταβολών στην παγκόσμια αγορά (π.χ., ο προσανατολισμός του ηλεκτρονικού εμπορίου) κι αφετέρου προκάλεσαν μια διαδοχική αλυσίδα από ρυθμιστικές πολιτικές παρεμβάσεις ή τουλάχιστον απόπειρές τους εκεί που υπήρχε μια σθεναρή αντίσταση από τους πολίτες (όπως στην περίπτωση της νομοθέτησης του clipper chip για την προστασία κι ασφάλεια των ηλεκτρονικών επικοινωνιών).
• Ο σχηματισμός της αυτοκρατορίας της Microsoft μπορεί να θεωρηθεί σαν μια “πετυχημένη” (για τα επιχειρηματικά πρότυπα) οικονομική οργανωτική δομή, η οποία επιβλήθηκε μέσα από έναν ανελέητο οικονομικό ανταγωνισμό και μια κυριολεκτική καταβρόχθιση ορισμένων αντιπάλων εταιρειών. Ταυτόχρονα όμως, η ανάδυση του μεγαθηρίου της Microsoft προξένησε κάποιες σημαντικές επιπτώσεις στις άλλες συνιστώσες του τεχνολογικού συστήματος του Internet. Έτσι, ως προς τις μηχανές, έκρινε, για παράδειγμα, την έκβαση του πληροφοριακού “ιερού” πολέμου των PC ενάντια στα Macintosh με την φαινομενικά οριστική επικράτηση των πρώτων. Αλλά, από την άλλη μεριά, οι πολιτικές επιπτώσεις της εγκαθίδρυσης της αυτοκρατορίας της Microsoft δεν ήταν ιδιαίτερα θετικές για αυτήν, αν λάβουμε υπόψη μας τις αντιμονοπωλιακές κινητοποιήσεις στις ΗΠΑ και τις σχετικές μ’ αυτές δικαστικές αμφισβητήσεις, που ενέσκηψαν εκεί.
• Τέλος, η πολιτική της παγκοσμιοποίησης, προς την οποίαν φαίνεται να συγκλίνουν ομόφωνα οι κυβερνήσεις κι οι επιχειρήσεις των χωρών της Δύσης, για να επιβάλλουν την παγκόσμια οικονομική και πολιτιστική ηγεμονία τους (άραγε όλων;), είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας σύγχρονης επιθετικής ώθησης της πολιτικής συνιστώσας του τεχνολογικού συστήματος του Internet. Αλλά με τα νέα δεδομένα της παγκοσμιοποιημένης αγοράς τείνουν να μεταβληθούν κι οι υπόλοιπες συνιστώσες του τεχνολογικού αυτού συστήματος. Αυτό, ως προς τις μηχανές, πιστοποιείται από το διαφαινόμενο λανσάρισμα στην αγορά συνθέτων ψηφιακών συσκευών, που συνδυάζουν όλο και περισσότερα μέσα επικοινωνίας και πληροφορίας (π.χ., η WebTV). Ακόμη, ως προς τις οργανωτικές μεταβολές, είναι πασίδηλη η τάση διεθνοποίησης των εταιρειών, που ασχολούνται με το Internet (π.χ., διεθνείς ή υπερεθνικοί Παροχείς Υπηρεσιών – ISP), προς την οποίαν εξωθεί η λογική της παγκοσμιοποίησης.

Μια δεύτερη ενδιαφέρουσα προσέγγιση των κοινωνικών μελετών της επιστήμης και της τεχνολογίας είναι η “θεωρία του δικτύου δραστών” (Actor-Network Theory ή ANT), που θεμελιώθηκε την δεκαετία του 1980 από την ομάδα των Callon, Latour, Law και των συνεργατών τους [Βιβλιογραφία]. Σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, η (κοινωνική) κατασκευή τόσο των επιστημονικών γεγονότων (facts) όσο και των τεχνολογικών δημιουργημάτων (artefacts) πραγματοποιείται σ’ ένα δίκτυο δραστών, που μπορούν να είναι είτε ανθρώπινοι (από ατομικοί ως συλλογικοί) αλλά ακόμη και μη ανθρώπινοι, όπως, μηχανές, υπολογιστές, εργαστήρια, βιβλιοθήκες κλπ. Αρχικά, κάποιος δράστης αναλαμβάνει τη συγκρότηση του δικτύου με το να διεγείρει αφενός τα ενδιαφέροντα κάποιων άλλων δραστών και να αναλάβει να εκπροσωπήσει αφετέρου τα συμφέροντα κάποιων άλλων (ίσως κι άψυχων, που δεν μπορούν αυτόνομα να δράσουν). Αυτή είναι η φάση της εγγραφής ή στρατολόγησης των δραστών του δικτύου. Στη συνέχεια, οι διάφοροι δράστες επιχειρούν να υλοποιήσουν διάφορες μεταφορές (συμφερόντων, τοποθετήσεων κλπ.), για να μετασχηματίσουν τις διαδικασίες της επιστημονικής ή τεχνολογικής παραγωγής μ’ έναν τέτοιον τρόπο που να ανταποκρίνεται όσο το δυνατόν καλύτερα στα επί μέρους συμφέροντα των συμμετεχόντων στο δίκτυο αυτό. Εννοείται ότι οι συμβιβασμοί στις μεταφορές, τις εκπροσωπήσεις και τους μετασχηματισμούς υπακούουν στο δίκαιο του ισχυρότερου και συμπεριλαμβάνουν ένα πλήθος από αμφισβητούμενους διακανονισμούς κι έντονες διαπραγματεύσεις ή αντιδικίες ή διαμάχες. Για το λόγο αυτό, η τελική σταθεροποίηση ή αποδυνάμωση-διάλυση του δικτύου δραστών εξαρτώνται από τις σχέσεις εξουσίας είτε στο εσωτερικό του δικτύου ή ως προς άλλα ανταγωνιστικά δίκτυα δραστών. Όμως στην δυναμική των εσωτερικών διαπλοκών ενός δικτύου δραστών, τον κυρίαρχο ρόλο παίζουν εκείνοι οι δράστες, που έχουν την κυριότητα ορισμένων κομβικών παραγόντων, των ονομαζόμενων “υποχρεωτικών σημείων περάσματος,” γιατί, έτσι, μπορούν οι δράστες αυτοί να ελέγχουν τη συνολική κυκλοφορία των επιχειρούμενων μεταφορών και μετασχηματισμών [Σχόλιο (Βιβλιογραφία) – Star]. Σε γενικές γραμμές, αυτή είναι μια γενική περιγραφή της θεωρίας του δικτύου δραστών, η οποία έχει ήδη εφαρμοσθεί σε κάποιες ενδιαφέρουσες ειδικές περιπτώσεις (όπως, π.χ., η αποτυχία της εμπορικής επιβίωσης στην αγορά του ηλεκτρικού αυτοκινήτου στην Γαλλία την δεκαετία του 1970 κ.α.). Στη συνέχεια θα προσπαθήσουμε να καταλάβουμε τη (κοινωνική) λειτουργία του Internet σαν ένα τεράστιο δίκτυο δραστών.

Ας δούμε λοιπόν πρώτα ποιοι είναι οι δράστες του κοινωνικού δικτύου του Internet. Θα διακρίνουμε τρεις κατηγορίες δραστών, τα μεμονωμένα άτομα ανθρώπων, τους συλλογικούς ανθρώπινους δράστες και τις μηχανές. Συνολικά στις κατηγορίες αυτές θα εντοπίσουμε οκτώ διαφορετικούς τύπους δραστών. Στην κατηγορία των ανθρώπινων-ατομικών δραστών ανήκουν βασικά (i) οι χρήστες του Internet. Στους συλλογικούς δράστες συμπεριλαμβάνονται: (ii) ιστορικά ο στρατός, στο μέτρο που το Internet προήλθε από μια ψυχροπολεμική στρατιωτική πρωτοβουλία στις ΗΠΑ την δεκαετία του 1960, (iii) η εκπαίδευση ή καλύτερα οι εκπαιδευτικοί (πανεπιστημιακοί, ερευνητικοί κλπ.) φορείς, που επεξεργάσθηκαν με τις μελέτες τους στα εργαστήρια και τα υπολογιστικά τους κέντρα τις σχετικές επιστημονικές και τεχνολογικές καινοτομίες, (iv) οι εταιρείες κι οι οικονομικοί παράγοντες, που εφάρμοσαν αλλά κι έδωσαν την δική τους ώθηση και τον δικό τους προσανατολισμό στις σχετικές τεχνολογικές εξελίξεις, και (v) το δημόσιο (κράτος, πολιτεία πολιτών, δημόσιοι φορείς, περιφερειακή και τοπική αυτοδιοίκηση κλπ.), που ανέλαβε να παίξει έναν ρυθμιστικό, διακανονιστικό ρόλο αλλά ταυτόχρονα υπέστη κάποιες διαρθρωτικές αλλαγές με την εισαγωγή της μηχανοποίησης (computerization) και των δικτυακών εφαρμογών. Τέλος, η κατηγορία των μηχανικών δραστών του Internet μπορούμε να πούμε ότι, σε γενικές γραμμές, περιλαμβάνει τρεις μη ανθρώπινους (άψυχους) παράγοντες: (vi) τους υπολογιστές, (vii) το λογισμικό και (viii) τα ψηφιακά δίκτυα επικοινωνίας.

• Στην αρχική φάση, από την δεκαετία του 1960 ως το μέσο περίπου της δεκαετίας του 1980, τα ινία κρατούνται από το στρατιωτικό δίκτυο, που είχε επεκταθεί μέχρι τη συνεργασία με ορισμένα ερευνητικά εκπαιδευτικά κέντρα. Για πολλούς η φάση αυτή (του “κλειστού κόσμου” σύμφωνα με τον Edwards [Βιβλιογραφία]) έχει αφήσει έντονη τη στάμπα της στη μετέπειτα διάρθρωση του Internet. Για παράδειγμα, οι ρίζες των ιεραρχικών δομών, των ταξινομικών συστημάτων, του επιχειρησιακού προγραμματισμού αλλά και του ελέγχου μέσω εντολών σ’ αυτήν τη φάση μπορούν να αναζητηθούν. Όμως η ετερογένεια των πρωταγωνιστών της φάσης αυτής (στρατός κι εκπαίδευση) δημιουργεί κάποιες φανταχτερές αντιθέσεις, που επιβιώνουν ως σήμερα, όπως είναι, για παράδειγμα, η κοινοκτημοσύνη του ελεύθερου λογισμικού. Βέβαια, αργότερα, οι εταιρείες πληροφορικής δεν έχουν κανένα πρόβλημα να υιοθετήσουν παρόμοιες στρατηγικές πωλήσεων (όπως η αρχική δωρεάν διανομή του λογισμικού, όμως με ημερομηνία λήξης, έτσι ώστε να “αγκιστρωθούν” σ’ ένα τέτοιο δόλωμα οι μελλοντικοί αγοραστές των μετέπειτα εμπορικών μορφών των προγραμμάτων). Ας προσθέσουμε ότι στην αρχική αυτή φάση, οι χρήστες του Internet δεν είναι παρά ορισμένοι στρατιωτικοί, ερευνητές κι εκπαιδευτικοί, οι οποίοι ασχολούνται με την ανάπτυξη της αντίστοιχης έρευνας.
• Η ενδιάμεση φάση, από το μέσο περίπου της δεκαετίας του 1980 ως το 1992 (περίπου), χαρακτηρίζεται από τη στρατηγικής φύσης επέκταση του Internet στις εταιρείες και τον επιχειρηματικό κόσμο. Ο έλεγχος στην φάση αυτή είναι σαφώς στα χέρια αφενός των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων κι αφετέρου των εταιρειών πληροφορικής, οι οποίες κυρίως επωφελούνται από τους ερευνητικούς πειραματισμούς των πρώτων, για να επιβάλλουν στην αγορά νέα προϊόντα (όπως ο προσωπικός υπολογιστής) και να εγκαινιάσουν μέσω αυτών νέες μορφές οργάνωσης της εργασίας. Στην ενδιάμεση αυτή φάση, οι χρήστες του Internet αυξάνονται σημαντικά αλλά κυρίως μόνο μεταξύ των ερευνητικών κι εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και των συνεργαζόμενων μ’ αυτά εταιρειών πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών.
• Η τρέχουσα φάση, από το 1992 (περίπου) κι ύστερα, στην οποίαν το Internet εμπορευματοποιείται πλήρως κι αποτελεί ένα από τα κύρια δόρατα της υλοποιούμενης πολιτικής της οικονομικής και πολιτιστικής παγκοσμιοποίησης. Τώρα πλέον οι εταιρείες κι οι επιχειρηματικοί παράγοντες έχουν για τα καλά πάρει τον έλεγχο και πρωταγωνιστούν σ’ όλες τις σχεδιαζόμενες εξελίξεις, που υποχρεωτικά θα έχουν οπωσδήποτε κάποιον εμπορικό χαρακτήρα. Επιπλέον, παρατηρείται μια εκρηκτική μαζικοποίηση των χρηστών του Internet, αφού το ακολουθούμενο επιθετικό μάρκετιν επιχειρεί να το βάλλει μέσα σε κάθε σπίτι και σε συνδυασμό με οποιαδήποτε ασχολία των ανθρώπων.

Σε σχέση μ’ αυτές τις αντιθέσεις, θα είχε πολύ ενδιαφέρον να ξεκαθάριζε το κράτος και το δημόσιο τον ρόλο, που θέλουν να παίξουν ως προς το Internet. Άραγε μπορεί κανείς να ελπίζει ότι οι τοπικοί δημόσιοι φορείς (όπως η τοπική αυτοδιοίκηση) θα ενδιαφερόταν να υποστηρίξουν τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα των πολιτών τους, που είναι χρήστες του Internet, σ’ εξισορρόπηση μιας διαφαινόμενης τάσης στις δυτικές χώρες των εθνικών κυβερνήσεων να φαίνονται όλο και περισσότερο πρόθυμες να κινηθούν σύμφωνα με τις διεθνείς επιταγές της παγκοσμιοποίησης; Και ποιος είναι ο ρόλος των υπερεθνικών σχηματισμών, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, να αντισταθούν τουλάχιστον στις αρνητικές πλευρές της παγκοσμιοποίησης, όταν μάλιστα τα πολιτιστικά αγαθά των χωρών, που εκπροσωπούν, ήδη απειλούνται να αλωθούν από μια ανεξέλεγκτη εμπορευματοποίηση; Τελικά, στην τωρινή διεθνή συγκυρία, υπάρχουν δράστες, γίνεται κάποια ουσιαστική κοινωνική δράση, πέρα από την καταμαρτυρούμενη έφοδο της παγκοσμιοποίησης; Μήπως όλοι μας έχουμε ήδη μεταμορφωθεί σε παθητικούς θεατές των τεκταινομένων στις οθόνες των επικοινωνιακών μέσων και του Internet;

Ας έρθουμε τώρα να εκτιμήσουμε τη σοβαρότητα των προβλημάτων, που αντιμετωπίζονται στο Internet. Κατ’ αρχήν, πρέπει να πούμε ότι οι τρέχουσες πληροφοριακές κι επικοινωνιακές τεχνολογικές εξελίξεις έχουν από καιρό πια επισημανθεί ότι επισείουν μια σειρά από κινδύνους. Ήδη από την δεκαετία του 1970 ο γάλλος διανοητής Paul Virilio [Βιβλιογραφία] έκρουε την καμπάνα του κινδύνου για το επαπειλούμενο “ατύχημα” της πληροφοριακής εποχής. Προβληματιζόμενος ο Virilio για το ατύχημα της βιομηχανικής εποχής, το εντόπιζε στον πυρηνικό αφανισμό ή στην περιβαλλοντική καταστροφή του γήινου οικοσυστήματος. Και στις δυο αυτές περιπτώσεις, το βιομηχανικό ατύχημα απειλούσε την ισορροπία ανθρώπου με την φύση. Περνώντας όμως στην εποχή της πληροφορίας, ο Virilio έβλεπε το πληροφοριακό ατύχημα να αφορά την επαπειλούμενη διατάραξη των σχέσεων ανθρώπου με άνθρωπο, αυτή την φορά. Πράγματι, η ρευστότητα της κατασκευασμένης (εν δυνάμει – virtualis) πραγματικότητας μέσα στο Internet, όπου οι ταυτότητες μπορούν να εναλλάσσονται και να ανακατασκευάζονται το ίδιο εύκολα όπως μπορούν να μετασχηματίζονται οι ψηφιακές εικονικές αναπαραστάσεις, δημιουργεί ένα έδαφος ιδιαίτερα ασταθές και γλιστερό, για να εξασφαλιστεί απρόσκοπτα η ανθρώπινη δημιουργικότητα, η επικοινωνιακή διαπραγμάτευση κι η κοινωνική κατασκευή των δεδομένων του κόσμου, στον οποίον ζούμε. Αν συνυπολογίσουμε τα κοινωνικά προβλήματα στο Internet, που έχουν να κάνουν με τις ψυχολογικές εκρήξεις της υβριστικής συμπεριφοράς (τα flames), τους κοινωνικούς αποκλεισμούς λόγω φύλου ή φυλής [Βιβλιογραφία – Μ.Α.Β. – http://www.math.patras.gr/~mboudour/articles/csi.html ], τη μεγάλη έλξη προς το πορνογραφικό υλικό, τα τελευταίως συχνά παρατηρούμενα συμπτώματα παιδοφιλίας, την έξαρση της ρατσιστικής και φασιστικής προπαγάνδας και την καλλιέργεια του (θρησκευτικού ή άλλου) παραλόγου, τότε ίσως κανείς να έπρεπε να ήταν ιδιαίτερα προσεκτικός, όταν θα έβγαινε να κινηθεί στο Internet. Μήπως άραγε, θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί, βομβαρδιζόμαστε σκοπίμως μ’ όλη αυτή τη σαβούρα του “φθηνού” Internet, για να είμαστε έτοιμοι (“ψημένοι”) να περάσουμε αμέσως και με την θέλησή μας αργότερα σ’ ένα μελλοντικό Internet, όπου όμως θα πρέπει να πληρώνουμε αδρές συνδρομές, για να μας εξασφαλίζεται μια “καθαρή” αλλά δαπανηρή παροχή πληροφοριών μαζί με την επικοινωνιακή ασφάλεια; Να δούμε..

Τελικά, η διαμορφούμενη κοινωνική πραγματικότητα στο Internet είναι ένα από τα πολλά παραδείγματα, που χαρακτηρίζουν όλα σχεδόν τα πολύπλοκα κοινωνικά φαινόμενα, στα οποία η τελική έκβαση μιας σύνθετης διαδικασίας ξεπερνά τις επί μέρους προσδοκίες των παραγόντων, που συνθέτουν τα συνιστώντα στοιχεία της διαδικασίας. Αυτή είναι η έκπληξη των απρόβλεπτων συνεπειών ή των μη αποσκοπούμενων αποτελεσμάτων της συλλογικής κοινωνικής δράσης, για τα οποία μιλήσαμε πιο πριν. Ειδικά στο Internet, τέτοιου είδους απρόβλεπτα αποτελέσματα συχνά μας προσγειώνουν μπροστά σε διάφορα ιδεολογήματα ή μυθοποιήσεις, που θέλουν να το παρουσιάζουν με μια εξιδανικευμένη μορφή, ίσως για να καμουφλάρουν μια αντίθετη πραγματικότητα από εκείνη που οι μεσσιανικές εξαγγελίες διακηρύττουν.

Να ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα: Ποιος άραγε δεν έχει ακούσει το hype ότι το Internet εκμηδενίζει τις αποστάσεις, παγώνει το χρόνο, και μας φέρνει όλους κοντά σε μια παγκόσμια κοινότητα, που μπορεί να έχει πρόσβαση στα πάντα; Αντίθετα όμως μ’ αυτές τις προσδοκίες, κι αν ακόμη κάποιοι από τους πρωταγωνιστές του Internet ή τους λίγο προγενέστερους προδρόμους του σαν τον MacLuhan (και το παγκόσμιο χωριό του) είχαν αναμφίβολα τους ιδιαίτερους λόγους τους με μια καλή διάθεση να πιστεύουν σ’ αυτές, η τελική συνισταμένη όλων των κοινωνικών δυνάμεων, που συμμετέχουν στην πληροφοριακή κι επικοινωνιακή δυναμική, καταλήγει να διαψεύδει τέτοιες προσδοκίες. Φυσικά όμως, κανένας από τους παράγοντες της εντατικής εμπορευματικοποίησης του Internet δεν φαίνεται να δίνει καμιά σημασία σε τέτοιες απρόσμενες διαψεύσεις της Καλιφορνέζικης ιδεολογίας του Internet (όπως την ονόμασε ο Barnbrock – [Βιβλιογραφία]), γιατί όλοι αυτοί ξέρουν καλά τα κόλπα της δουλειάς του πετυχημένου μάρκετιν.

Τώρα, η κατάρριψη του μύθου του ομοιογενούς και συνεκτικού δικτύου του Internet έρχεται να διαπιστωθεί από πολλές προσεγγίσεις. Μια πρώτη είναι η θεωρία της ονομαζόμενης “πληροφοριακής Βαλκανοποίησης,” που έχουν αναπτύξει οι Van Alstyne και Brynjolfsson της Σχολής Μάνατζμεντ Sloan του MIT [Σχόλια (Βιβλιογραφία)]. Οι ερευνητές αυτοί εξέτασαν ένα απλούστατο επικοινωνιακό μοντέλο, στο οποίο οι επικοινωνούντες δράστες, έχουν μια σειρά από προτιμήσεις σε συγκεκριμένα θέματα, σε σχέση με τα οποία επιλέγουν τους συνομιλητές τους. Τότε, κάτω από την εύλογη υπόθεση της “περιορισμένης ορθολογικότητας” του Herbert Simon, που στη συγκεκριμένη περίπτωση σημαίνει ότι είναι αδύνατο ένας δράστης να επικοινωνεί με όλους τους άλλους, αλλά μόνο μ’ ένα ποσοστό απ’ αυτούς, το μοντέλο των Van Alstyne και Brynjolfsson συνεπάγεται ότι το αρχικό ομοιογενές δίκτυο διασπάται σε μια σειρά από μικρότερα υποδίκτυα, που είναι πρακτικά απομονωμένα μεταξύ τους και σε κάθε ένα από τα οποία η επικοινωνία εξειδικεύεται σε μια συγκεκριμένη κοινή προτίμηση του θέματος της συζήτησης. Παρότι, δηλαδή, οι δράστες συμμετέχουν αρχικά στο ίδιο κοινό δίκτυο, η ικανότητά τους να μπορούν να συμμετέχουν μόνο σε ένα πεπερασμένο πλήθος συζητήσεων, τους τεμαχίζει σε κλειστά μεταξύ τους υποδίκτυα. Μια κατάσταση που παρομοιάζεται με τη κοινή συνύπαρξη στη μικρή περιοχή των Βαλκανίων πολλών απομονωμένων μεταξύ τους εθνοτήτων, εξ ου κι η ονομασία του φαινομένου αυτού. Για να διατυπώσουμε με απλούστερα λόγια το (απρόβλεπτο) συμπέρασμα της πληροφοριακής Βαλκανοποίησης, θα λέγαμε ότι μπορεί όλος ο κόσμος να μπαίνει στο Internet, αλλά τελικά η τάση είναι ο έλληνας να μιλά μόνο με τον έλληνα, ο τούρκος μόνο με τον τούρκο, ο ΠΑΟΚτσής μόνο με τον ΠΑΟΚτσή, ο θαυμαστής της Madonna να βλέπει σελίδες μόνο της Madonna κ.ο.κ. Τώρα, το κατά πόσο οι επιχειρηματικοί κύκλοι του Internet μπορούν να εκμεταλλευτούν αυτήν την “απογοήτευση” πρέπει να θεωρείται μάλλον δεδομένο, αφού τέτοιου είδους ομαδοποιήσεις είναι βούτυρο στο ψωμί τους: Μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να εξειδικευτούν οι κοινωνικές ομάδες της αγοράς, προς τις οποίες μπορούν να γίνονται διαφορετικές προσφορές (τιμές κλπ.) ανάλογα, κάθε φορά, με τα αντίστοιχα οικονομικά τους περιθώρια. Τι καλύτερο;

Μια άλλη περίπτωση διαπίστωσης του τεμαχισμού του Internet προκύπτει από της θεωρίες του θεωρητικού της πληροφορικής Jon Kleinberg και των συνεργατών του [Σχόλια (Βιβλιογραφία)], που είναι σχετικές με την ανάλυση ενός γράφου σε απομονωμένους υπο-γράφους, σαν αποτέλεσμα της δομής της διάρθρωσης των συνδέσμων, που ενώνουν τους κόμβους του γράφου. Βέβαια, οι μελέτες αυτές στοχεύουν να επιλύσουν κάποια δύσκολα προβλήματα της θεωρίας των βάσεων δεδομένων (όπως, π.χ., της σημαντικής αναζήτησης), αλλά προφανώς έχουν καθοριστικές συνέπειες για τα κοινωνικο-οικονομικά θέματα, που εξετάζουμε εδώ.